Manastir Banjska koji pripada Eparhiji raško-prizrenskoj Srpske pravoslavne crkve od juče je u žiži javnosti nakon sukoba na KiM u kom su učestvovali pripadnici Kosovske policije, a u kom ima i nastradalih.

Manastir Banjska se nalazi kod Zvečana u sjevernom dijelu Kosova i Metohije, i predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Manastir Banjska sa crkvom posvećenom Svetom Stefanu sagrađen je između 1313. i 1317. godine, kao zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina. Jedan je od retkih manastira sa očuvanom osnivačkom poveljom “Povelja kralja Milutina manastiru Banjska”.

Monumentalno zdanje

Monumentalno zdanje sa crkvom, trpezarijom, bibliotekom, konacima i “carskom palatom” početkom 15. vijeka zahvatio je požar, a u drugoj polovini istog vijeka manastir je napušten. Putopisac Kuripešić zabilježio je da je po naredbi sultana manastir u 16. vijeku razoren jer su se u njemu sakupljali hrišćanski begunci iz turskog ropstva.

Po srednjovekovnim izvorima Banjska je bila na glasu kao jedan od najljepših srpskih manastira. Izrađen je u čistoj raškoj graditeljskoj koncepciji srpskog klasicizma, srpsko-vizantijski stil koja je obavezno primjenjivana prilikom gradnje kraljevskih mauzoleja od manastira Studenice Stefana Nemanje do manastira Svetih Arhanđela cara Dušana.

Banjska je građena po ugledu na manastir Studenicu. Tako hram ima oblik jednobrodne bazilike sa slijepom kupolom. Istočna apsida je polukružna i izrazito monumentalna.

Sedam vijekova postojanja

Već skoro sasvim srušena crkva Svetog Stefana je u 19. vijeku adaptirana i pretvorena u džamiju, i kao takva, služila je do Prvog svjetskog rata. Crkva je prvi put konzervirana 1939. godine, a drugi put 1990. godine kada je djelimično rekonstruisana.

Manastir je avgusta 2013. proslavio sedam vijekova postojanja, a godinu dana ranije počela je obnove same crkve i šireg manastirskog kompleksa.

Planovi vladike Artemija bili su da se nakon obnove manastiru vrate mošti svetog kralja Milutina. Potvrdan odgovor stigao je od Sinoda Bugarske pravoslavne crkve u decembru 2006. ali se na tome stalo.

Bogata manastirska riznica

Glavni ponos Banjske bilo je čuveno “banjsko zlato”, opjevano u narodnoj pjesmi i opisano u putopisima. Činili su ga tanki zlatni listići kojima je oblagana pozadina fresaka, takođe po uzoru na mauzoleje prethodnih vladara — manastire Studenicu, Mileševu i Sopoćane.

Danas je od tog živopisa očuvano samo nekoliko izblijedjelih fragmenata.

Od ostalog blaga ikona, rukopisa, srebrnih, pozlaćenih i zlatnih svjećnjaka, kandila, kadionica, horosa, kojima je, kralj ukrasio svoju zadužbinu, nije sačuvano ništa.

Timpanon je nekada krasila monumentalna sjedeća figura Bogorodice sa malim Hristom na krilu, izrađena na način na koji su raški umjetnici interpretirali zapadne umjetničke stilove — romaniku i gotiku. Ova Bogorodica se danas čuva u crkvi Sokolici, nedaleko od manastira, dok se dijelovi kamenog ukrasa manastirskih fasada nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu, Arheološkom muzeju u Skoplju, a nešto je ugrađeno u objekte sela oko Banjske.

Jedini nalazi skupocjenog nakita iskopani su slučajno, za vrijeme Prvog svjetskog rata 1915. godine, iz groba kraljice Teodore, prve žene kralja Stefana Dečanskog i majke cara Dušana.

To su dva zlatna prstena: prvi je ukrašen antičkom kamejom, a na glavi drugog je predstava dvoglavog orla i natpis: “Ko ga nosi, pomozi mu Bog”. Prvi prsten se danas nalazi u posjedu porodice poznatog kolekcionara Ljubomira Nedeljkovića, a drugi se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu.

Povodom slave manastira, svetog Arhiđakona Stefana, avgusta mjeseca 2007. godine obnovljena je tradicija imenovanja slavskog domaćina, piše Blic.